Nacionalni dan borbe protiv raka dojke, 20. mart obeležava se u našoj zemlji, kako bi se skrenula pažnja na rasprostranjenost raka dojke i podigla svest o značaju preventivnih pregleda sa ciljem ranog otkrivanja i omogućavanja pravovremenog započinjanja lečenja obolelih žena.
U okviru obeležavanja Nacionalnog dana borbe protiv raka dojke promovišu se fizička aktivnost, pravilna ishrana i regulacija telesne težine, prestanak pušenja i izbegavanje stresa i upotrebe prekomerne količine alkohola. Prema dostupnim podacima, širenjem svesti o prevenciji rizikofaktora i promenom načina života kod oko 25% do 33% žena može se prevenirati rak dojke.
Izbor životnih navika igra ključnu ulogu za zdravlje grudi svake žene. Danas postoje čvrsti dokazi da su najvažniji faktori rizika za nastanak karcinoma dojke pored ženskog pola, starije životno doba, genetska predispozicija, dužina reproduktivnog perioda, broj porođaja, godine pri rođenju prvog deteta, gojaznost, egzogeni estrogeni, konzumacija alkohola, proliferativne bolesti dojke, karcinom kontralateralne dojke ili endometrijuma, izloženost zračenju, fizička neaktivnost i uticaj geografskog podneblja. Neke od ovih faktora nije moguće menjati, dok je na druge moguće uticati. Izbegavanje gojaznosti i regulacija telesne težine uz izbalansiranu ishranu i redovnu fizičku aktivnost su bitni faktori za očuvanje zdravlja i prevenciju bolesti na koje možemo uticati. Visoka učestalost obolevanja od raka dojke mora se u izvesnoj meri pripisati činjenici da do danas nisu otkriveni ili do kraja razjašnjeni svi uzroci njegovog nastanka, što dodatno naglašava da je pored mera primarne prevencije od ključnog značaja sekundarna prevencija tj. rano otkrivanje raka dojke.
Međutim, i dalje zbog kasnog otkrivanja bolesti smrtnost od karcinoma dojke još uvek je veoma visoka.
Rak dojke predstavlja vodeći uzrok obolevanja i umiranja od malignih bolesti širom sveta. Prema procenama Međunarodne agencije za istraživanje raka (eng. International Agancy for Research on Cancer – IARC), u svetu je, od raka dojke, tokom 2022. godine registrovano više od 2.297.000 novoobolelih i skoro 667.000 umrlih žena svih uzrasta.
U Evropi je, u 2022. godini, registrovano više od pola miliona novoobolelih i oko 144.000 umrlih žena od raka dojke.
Rak dojke predstavlja vodeći maligni tumor u obolevanju dok je na drugom mestu, iza karcinoma bronha i traheje uzrok umiranja žena Srbije. Vodeći je uzrok prevremene smrti kod naših žena starosti od 45. do 64. godine. Meren godinama izgubljenog života, karcinom dojke je na trećem mestu kao uzrok smrti kod žena starosti od 45. do 64. godine, posle cerebrovaskularnih bolesti i ishemijske bolesti srca. U Srbiji je 2022. godine od malignih tumora dojke obolelo je 4489, a umrlo je 1646 žena, dok je u Nišavskom okrugu, 2022. godine registrovano 226 novobolelih žena i 154 preminulih od raka dojke, dok je u Topliškom okrugu registrovano iste godine 48 novobolelih i 37 umrlih žena od ove maligne bolesti.
Stopa mortaliteta od karcinoma dojke u velikoj meri zavisi od uspešnosti sprovođenja preventivnih programa. Veći broj smrtnih slučajeva žena obolelih od raka dojke kod nas i u zemljama u razvoju, javlja se zbog dijagnostikovanja raka dojke u kasnoj fazi, uglavnom zbog nedostatka svesti o potrebi ranog otkrivanja, kao i zbog nedostatka resursa u zdravstvenom sistemu.
Rak dojke se kod znatnog broja žena u Srbiji otkriva kasno. Studije su pokazale da je u Srbiji kod manje od trećine žena (28,4%) dijagnostikovan maligni tumor koji je manji od 2 cm i lokalizovan je na tkivu dojke. Nažalost, studije su pokazale da je kod skoro 50% žena njegova veličina bila preko 2 cm, sa već postojećim bližim ili udaljenim metastazama, što može predstavljati jedan od razloga velike smrtnosti žena obolelih kod nas. Imajući ovo u vidu, kao jedina efikasna mera za smanjenje stope umiranja od ove bolesti je rano otkrivanje, odnosno sekundarna prevencija.
Skrining kao mera sekundarne prevencije, omogućava ne samo otkrivanje karcinoma dojke u ranoj fazi, već i otkrivanje prekanceroznih promena čijim se uklanjanjem sprečava nastanak malignih promena. U zemljama, uglavnom razvijenim, u kojima se skrining uspešno primenjuje već nekoliko decenija, zabeležen je drastičan pad smrtnosti od karcinoma dojke.
Po preporuci Svetske zdravstvene organizacieje u Republici Srbiji se od decembra 2012. godine sprovodi Program organizovanog skrininga raka dojke, koji ima za cilj smanjenje smrtnosti i unapređenje kvaliteta života obolelih žena.
Organizovani skrining raka dojke podrazumeva pozivanje i pregled mamografijom (radiografsko snimanje) žena ciljne populacije od 50 do 69 godina jednom na svake dve godine, jer od ukupnog broja novoobolelih žena u svetu oko 33% žena su starosti od 50 do 64 godine.
Kancelarija za skrining raka Instituta za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“ zajedno sa mrežom instituta i zavoda za javno zdravlje na teritoriji Srbije, učestvuje u organizaciji, koordinaciji, evaluaciji i monitoringu sprovođenja organizovanog skrininga raka dojke. u domovima zdravlja tako i i rad mobilnih mamografa na terenu.
Institut za javno zdravlje Niš, kao referentna ustanova vrši koordinaciju sprovođenja Nacionalnog skrining programa za rano otkrivanje raka dojke na teritoriji Nišavskog i Topličkog okruga.
Nosioci sprovođenja skrininga su domovi zdravlja koji pozivaju žene ciljne populacije 50 do 69 godina na dve godine i upućuju na skrining mamografiju i u 2025. godini teži se obuhvatu od 60% ciljne populacije.
U domovima zdravlja gde postoje stacionirani mamografi (DZ Niš, ZC Aleksinac, DZ Sokobanja, DZ Kuršumlija i ZC Prokuplje) vrši se skrining msmografija i prvo čitanje mamografskih nalaza, dok se u Centru za radiologiju UKC Niš za domove zdravlja sa teritorije Nišavskog okruga i ZC Prokuplje za domove zdravlja sa teritorije Topličkog okruga vrši prvo čitanje za domove zdravlja koji nemaju mamograf, drugo čitanje svih mamografija, treće supervizijsko čitanje ukoliko je potrebno i dodatne dijagnostičke procedure (ciljane mamografije i ultraѕvučne preglede) koje se sprovode po metodologiji organizovanog skrininga raka dojke. Kontrolu kvaliteta izavršnu procenusprovođenja programa skrininga sprovodi Ministarstvo zdravlja RS.
Do 2025. godine organizovanim skriningom za rano otkrivanje raka dojke obuhvaćene su bile žene starosne dobi od 50-69 godina sa područja grada Niša (od početka februara 2013 godine) i žene starosne dobi od 50-69 godina sa područja grada Prokuplja (od januara 2016. godine do početka COVID-a). Pored žena sa područja grada Niša i Prokuplja, u okviru Nacionalnog skrining programa za rano otkrivanje raka dojke do sada su pregledane mobilnim mamografom i žene iz 4 opština Topličkog okruga (Blace, Kuršumlija, Prokuplje, Žitorađa) i 3 opštine Nišavskog okruga (Ražanj, Svrljig, Gadžin Han).
Planira se da u 2025. godini mobilni mamograf UKC Niš pregleda žene Blaca, Prokuplja i Žitorađa na teritoriji Topličkog okruga i Doljevca, Sokobanje i Ražnja na teritoriji Nišavskog okruga.
Pregledi mobilnim mamografom su besplatni (nije potreban uput, već samo zdravstvena knjižica) za žene starosti od 50 do 69 godina, bez simptoma malignih bolesti dojke.
Dom zdravlja Niš je u 2024 godini pozvao 5394 osiguranica ciljne grupe od 50 do 69 godina (14,53% od ukupnog broja ciljne populacije žena). Odaziv pozvanih žena je u 2024. godini bio 93,57% i njima je urađena mamografija. Obuhvat mamografijom u odnosu na ciljnu populaciju je u 2024. godini bio 13,60%, dok je broj suspektnih nalaza iznosio 17,68%. Tokom 2024. godine u Domu zdravlja Niš radiološki je dijagnostifikovan 520 novo otkriveni karcinom dojke. Pacijentkinje poziva Kol centar Doma zdravlja prema formiranom registru žena, zakazuje 20 pregleda dnevno i vodi svesku poziva. Medicinska sestra na ginekologiji vodi evidenciju odazvanih i evidenciju žena koje ne pristaju na učešće u skrinigu i zakazuje mamografske preglede. Očekuje se da će dnevno po ginekologu biti zakazano 1-2 mamografska pregleda. Ginekolog popunjava protokol za skrinig karcinoma dojke i upućuje pacijentkinju na mamografski pregled . Pacijentkinje se u zakazanom terminu javljaju radiološkom tehničaru na mamografski pregled. Rentgen tehničari vrše snimanje pacijentkinja 5 dana nedeljno u dve smene. Prvo čitanje vrše radiolozi Doma zdravlja, a drugo čitanje radiolozi Centra za radiologiju UKCN. CD –i, protokoli i nalazi radiologa iz prvog čitanja radiloga Doma zdravlja se službeno prosleđuje radiolozima Centra za radiologiju KCN. Superviziju sprovodi Centar za radiologiju UKCN jednom mesečno, kod žena kod kojih je prilikom prvog ili drugog čitanja uočena promena na dojci. Izveštaje mamografija radiolozi iz UKCN službeno dostavljaju koordinatoru za skrining raka dojke DZ Niš. Pacijentkinji rezultate saopštava ginekolog u roku ne dužem od 3 nedelje od mamogarfskog pregleda. Ukoliko je potrebna dalja dijagnostika, pacijentkinja se upućuje na preglede od strane izabranog ginekologa uz uput, na kome je naglašeno da je pacijentkinja iz skrininga. Dalja dijagnostika i lečenja se vrši na Institutu za onkologiju UKCN. Pacijentkinja se sa nalazom biopsije ili sa otpusnom listom i popunjenim formularom „Klinički put dojka“ iz Instututa za onkologiju UKCN vraća izabranom lekaru, koji formular prosleđuje koordinatoru za skrining raka dojke Doma zdravlja Niš.
Od januara 2025. godine u organizovani skrining raka dojke postepeno se uključuju u skladu sa svojim mogućnostima u pogledu kadra i opreme i svi ostali domovi zdravlja sa teritorije Nišavskog i Topličkog okruga osim DZ Blace i DZ Žitorađa gde će u martu i maju 2025. godine, ženama biti dostupan mamografski pregled putem pokretnog mamografa UKC Niš.
Jedan od ciljeva sprovođenja organizovanog skrininga raka dojke je i unapređenje svesti žena o značaju ranog otkrivanja karcinoma dojke i redovnih skrining pregleda, kao i jačanje kapaciteta zdravstvenih ustanova za sprovođenje skrininga raka dojke.
U opštinama u Srbiji gde se program ne sprovodi u obliku organizovanog skrininga raka dojke, odnosno gde se žene ne pozivaju lično, postoje takođe mogućnosti obavljanja preventivnog pregleda dojki žena. Preventivni pregledi se u tom slučaju obavljaju kod ginekologa i lekara opšte medicine, kada lekar pregleda ženu i ako je životne dobi od 50 do 65 godina života uputi je na mamografiju, ali ako se radi o ženama koje su mlađe od 50 godina, lekar prilikom pregleda procenjuje da li će žena biti upućena na mamografiju ili na ultrazvučni pregled dojki, ili će obaviti samo palpatorni pregled dojki koji je u datom momentu dovoljan. Žene koje u svojoj porodičnoj anamnezi imaju bliske rođake sa operisanim rakom dojke (majka, sestra, baka) na ove preglede se javljaju bez ikakvih poziva, redovno i češće nego jednom u periodu od dve godine. .
Kada se rak dojke otkrije u najranijoj fazi bolesti, šanse za izlečenje su velike. Preko 90% otkrivenih slučajeva slučajeva raka dojke u ranoj fazi uz adekvatnu dijagnostiku i lečenje, ima daleko veće šanse za izlečenje i produžetak života nego otkriveni slučajevi bolesti u kasnoj fazi. Najnovijea američke studije su pokazale da kod ranootkrivenih karcinoma dojke postoji petogodišnje preživljavanje čak kod 99% slučajeva, uz primenu adekvatne pravovremene inovativne terapije. Pravovremenom primenom odgovarajuće savremene terapije i daljim kontinuiranim tretmanom, moguće je značajno unaprediti zdravstveno stanje i kvalitet života obolelih žena.
Otkrivanje karcinoma dojke u ranoj fazi pored visoke šanse za izlečenje, omogućava i primenu poštednih hiruških intervencija, brži oporavak, smanjene invalidnosti, bolji kvalitet života kao i smanjenje troškova lečenja i indirektnih troškova bolesti.
